ความสำคัญ และที่มาของโครงการ
การถ่ายทอดเทคโนโลยีการพัฒนาผลิตภัณฑ์หัตถกรรมจากเส้นใยกล้วยเพื่อสร้างมูลค่าเพิ่ม และกลยุทธ์การจัดการผลิตภัณฑ์ ในจังหวัดภาคเหนือ เป็นโครงการที่มุ่งเพื่อถ่ายทอดกระบวนการผลิตผ้าทอจากเส้นใยกล้วยย้อมสีธรรมชาติด้วยกี่กระทบ และการแปรรูปผลิตภัณฑ์เพื่อสร้างมูลค่าเพิ่มจากผ้าทอใยกล้วยให้แก่ชุมชนภาคเหนือ รวมทั้งการกำหนดกลยุทธ์การจัดการผลิตภัณฑ์โดยการมีส่วนร่วมของชุมชน
ทั้งนี้เพื่อให้ชุมชนเห็นคุณค่าของการใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นและการประยุกต์ใช้ประโยชน์จากวัสดุธรรมชาติจากเส้นใยกล้วยที่ได้จากกาบต้นกล้วย นอกเหนือจากใช้ประโยชน์จากผลและใบกล้วย โดยเป็นการใช้ประโยชน์จากส่วนของลำต้นกล้วยซึ่งแทบจะไม่มีมูลค่ามาพัฒนาให้เป็นงานหัตถกรรมสามารถสร้างรายได้เพิ่มอีกช่องทางหนึ่ง โครงการนี้สืบเนื่องจากการนำเอาองค์ความรู้ที่ได้จากโครงการวิจัยเพื่อพัฒนาเอกลักษณ์ผลิตภัณฑ์กลุ่มหัตถกรรมจากเส้นใยพืชจังหวัดพะเยา ซึ่งคณะผู้วิจัยได้รับทุนสนับสนุนการวิจัยจากเครือข่ายบริหารการวิจัยภาคเหนือตอนบน (สกอ. เครือข่ายวิจัยภาคเหนือตอนบน) ประจำปีงบประมาณ 2550 เป็นการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม (Participatory Action Research - PAR) โดยการเลือกตัวอย่างแบบเจาะจง (Purposive Sampling) คือ กลุ่มวิสาหกิจชุมชนหัตถกรรม-ภูกามยาว ตำบลดงเจน กิ่งอำเภอภูกามยาว จังหวัดพะเยา เป็นตัวแทนของวิสาหกิจหัตถกรรมจากเส้นใยกล้วย ซึ่งผลจากการวิจัยในครั้งนั้นเกิดองค์ความรู้ที่ส่งผลทำให้กลุ่มสามารถพัฒนาเอกลักษณ์ผลิตภัณฑ์จากเส้นใยกล้วยย้อมสีธรรมชาติ อีกทั้งผลที่ได้จากการวิจัยในครั้งนั้นยังค้นพบว่าการย้อมสีโดยใช้วัสดุย้อมสีธรรมชาติสามารถทำการย้อมเส้นใยกล้วยซึ่งมีผิวมันให้สามารถย้อมติดสีได้ และสามารถพัฒนาผลิตผลิตภัณฑ์ของตกแต่งบ้านได้หลากหลาย สวยงาม และมีความเป็นเอกลักษณ์
นอกจากนั้นในปี พ.ศ. 2553 คณะผู้วิจัยได้รับทุน โครงการถ่ายทอดเทคโนโลยีการพัฒนาผลิตภัณฑ์หัตถกรรมจากเส้นใยกล้วยสู่วิสาหกิจชุมชนจังหวัดจันทบุรี ประเภททุน โครงการสนับสนุนการถ่ายทอดเทคโนโลยีของสิ่งประดิษฐ์และนวัตกรรมประจำปีงบประมาณ 2553 ของสำนักงานคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติ ให้ถ่ายทอดเทคโนโลยีการพัฒนาผลิตภัณฑ์หัตถกรรมจากเส้นใยกล้วยให้แก่วิสาหกิจชุมชนจังหวัดจันทบุรี ผลการดำเนินการถ่ายทอดเทคโนโลยีฯ พบว่า กลุ่มวิสาหกิจ สามารถทอผ้าใยกล้วยด้วยกี่ทอเสื่อและพัฒนาผลิตภัณฑ์จากผ้าทอใยกล้วยย้อมสีธรรมชาติต้นแบบได้อย่างมีความเป็นเอกลักษณ์และมีความสวยงามและมีศักยภาพในเชิงพาณิชย์ ได้แก่ เบาะรองนั่ง หมอนอิง แผ่นปูโต๊ะกลาง แผ่นรองจาน แผ่นรองแก้ว แผ่นมู่ลี่แบบบานพับ 3 บาน แฟ้มใส่เอกสาร และแฟ้มกล่าวรายงาน โคมไฟ รองเท้า กระเป๋าสตรี และกล่องใส่กระดาษชำระ นอกจากนั้น การทดลองปฏิบัติการถ่ายทอดเทคโนโลยีในครั้งนี้ได้ทดลองนำวัสดุย้อมสีจากธรรมชาติในพื้นที่ 3 ชนิด ได้แก่ เปลือกไม้นนทรี เปลือกมังคุด และผลกระเจี๊ยบ และใน พ.ศ. 2554คณะผู้วิจัยได้ดำเนินการ โครงการถ่ายทอดเทคโนโลยีการพัฒนาผลิตภัณฑ์หัตถกรรมจากเส้นใยกล้วย ณ ศูนย์ศึกษาพัฒนาภูพาน อันเนื่องมาจากพระราชดำริ บ้านนานกเค้า ตำบลห้วยยาง อำเภอเมือง จังหวัดสกลนครโดย สำนักงานคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติ วันที่ 31 มีนาคม - 2 เมษายน 2554
คณะผู้วิจัยเห็นว่าองค์ความรู้ด้านการพัฒนาผลิตภัณฑ์หัตถกรรมจากเส้นใยกล้วยย้อมสีธรรมชาตินั้นเป็นองค์ความรู้ที่มีคุณค่าสามารถเป็นช่องทางในการสร้างรายได้เสริมให้แก่ชุมชนได้ จึงสมควรจะได้มีการถ่ายทอดขยายไปยังชุมชนที่มีความสนใจในวงกว้างมากยิ่งขึ้นเนื่องจากเป็นองค์ความรู้ที่สามารถสร้างมูลค่าเพิ่มให้ต้นกล้วยซึ่งแทบจะไม่มีมูลค่ามาพัฒนาให้เป็นงานหัตถกรรมที่สวยงามสามารถสร้างรายได้เพิ่มอีกช่องทางหนึ่ง ประกอบกับในปัจจุบันผู้บริโภคนิยมผลิตภัณฑ์หัตถกรรมที่ผลิตจากวัสดุเส้นใยจากพืช จำนวนมากขึ้น โดยนำวัสดุเส้นใยพืชไปผ่านกระบวนการถัก ทอ หรือสานเป็นสิ่งของเครื่องใช้ต่างๆ มีการพัฒนารูปแบบผลิตภัณฑ์ให้ทันสมัยตามความต้องการของตลาดทั้งในประเทศและต่างประเทศ ส่งผลให้งานหัตถกรรมเส้นใยพืชได้รับความนิยมสูงขึ้น และสร้างรายได้ให้ผู้ผลิตจำนวนมากในแต่ละปี นอกจากนี้ทีมวิจัยได้สำรวจผลิตภัณฑ์หัตถกรรมจากเส้นใยพืชที่มีจำหน่ายในปัจจุบันพบว่ามีการใช้เส้นใยพืชจากลำต้น ใบ และผลของพืชหลายชนิดมาทำเป็นผลิตภัณฑ์หัตถกรรมจำหน่ายจนเป็นที่นิยมกันมาก เช่น เส้นใยจากป่านศรนารายณ์ สับปะรด เตยหนาม ปอแก้ว กก ผักตบชวา กาบกล้วย นำมาทำเป็นผลิตภัณฑ์กระดาษ กระเป๋า หมวก โคมไฟ และสิ่งของเครื่องใช้ต่างๆ จึงจูงใจให้มีการศึกษาพัฒนาผลิตภัณฑ์จากเส้นใยพืชอย่างต่อเนื่อง จนเกิดผลิตภัณฑ์ที่สวยงามมากมายสอดคล้องกับความต้องการของผู้ใช้โดยเฉพาะอย่างยิ่งการใช้เส้นใยจากต้นกล้วยซึ่งเป็นพืชที่ปลูกได้ทุกภาคของประเทศไทย
วัตถุประสงค์ของโครงการ
1. เพื่อถ่ายทอดกระบวนการการผลิตผลิตภัณฑ์หัตถกรรมจากเส้นใยกล้วยย้อมสีธรรมชาติสู่กลุ่มทอผ้าจังหวัดลำพูน จังหวัดพะเยา จังหวัดแพร่ จังหวัดน่าน จังหวัดกำแพงเพชร
2. เพื่อกำหนดกลยุทธ์การจัดการผลิตภัณฑ์หัตถกรรมจากเส้นใยกล้วยย้อมสีธรรมชาติโดยการมีส่วนร่วมของชุมชนกลุ่มทอผ้าจังหวัดลำพูน จังหวัดพะเยา จังหวัดแพร่ จังหวัดน่าน จังหวัดกำแพงเพชร
3. เพื่อพัฒนาความรู้ความสามารถด้านการนำเส้นกล้วยมาพัฒนาเป็นผลิตภัณฑ์ และเพื่อรายได้ของกลุ่มหัตถกรรมทอผ้า
องค์ความรู้ที่จะถ่ายทอดสู่กลุ่มเป้าหมายและพื้นที่ / ชุมชน
วิธีดำเนินงาน และผลการดำเนินงาน
โครงการถ่ายทอดเทคโนโลยีการพัฒนาผลิตภัณฑ์หัตถกรรมจากเส้นใยกล้วย เพื่อสร้างมูลค่าเพิ่ม และกลยุทธ์การจัดการผลิตภัณฑ์โดยการมีส่วนร่วมของชุมชน ในจังหวัดภาคเหนือนี้ มีการดำเนินการวิจัยแบ่ง เป็น 7 กิจกรรมหลัก สรุปได้ดังนี้
1. การถ่ายทอดการเตรียมเส้นใยกล้วย
1.1 หลักการเลือกกาบกล้วยเพื่อให้ได้เส้นใยกล้วยที่มีคุณภาพ
1.2 วิธีการและเทคนิคการขูดเยื่อขาวด้านในโดยให้เหลือเฉพาะผิวหน้าที่มีสีเขียวอ่อน
1.3 เทคนิคและวิธีการฉีกเส้นใยกล้วย
2. การถ่ายทอดความรู้การย้อมสีธรรมชาติและการย้อมสีธรรมชาติเส้นฝ้ายและเส้นใยกล้วย
2.1 วิธีการทำความสะอาดเส้นใยกล้วยเพื่อเตรียมย้อมสี
2.2 วิธีการเตรียมวัสดุย้อมสีธรรมชาติ เช่น แก่นขนุน ใบมะม่วง เปลือกประดู่ และ ผลกระเจี๊ยบ
2.3 วิธีการย้อมร้อนเส้นใยกล้วยด้วยวัสดุย้อมสีธรรมชาติ และการย้อมเย็น ด้วย สารส้ม จุนสี โคลน น้ำขี้เถ้า และน้ำปูนใส
3. การถ่ายทอดการทอผ้าใยกล้วยด้วยกี่กระทบ
3.1 การเตรียมเส้นยืนกี่กระทบด้วยเส้นฝ้าย
3.2 การสร้างลวดลาย และการเก็บตะกอ
3.3 วิธีการมัดเพื่อสร้างเบื้องต้น
4. การพัฒนาออกแบบลวดลายผ้าทอใยกล้วย
ทีมวิจัยร่วมชุมชนพัฒนาออกแบบลวดลายผ้าทอใยกล้วย โดยนำภูมิปัญญาด้านลวดลายของแต่พื้นที่มาปรยุกต์กับการทอผ้าใยกล้วย
5. การวางแผนออกแบบผลิตภัณฑ์จากผ้าทอใยกล้วย
6. การดำเนินการผลิตผลิตภัณฑ์ต้นแบบจากผ้าทอใยกล้วย
7. การทดสอบการยอมรับผลิตภัณฑ์จากผ้าใยกล้วยย้อมสีธรรมชาติจากกลุ่มผู้ผลิต และประชาชนทั่วไปและการกำหนดกลยุทธ์การจัดการผลิตภัณฑ์โดยการมีส่วนร่วมของชุมชน